Jednym z typów praw chroniących własność intelektualną jest patent. Na początek należy wyjaśnić jedno nieporozumienie, które występuje bardzo często. Istotą patentu nie jest wcale prawo do stosowania jakiegoś rozwiązania (np. wytwarzania i sprzedawania jakiegoś produktu). Wyobraźmy sobie, że dysponujemy patentem zastrzegającym konkretny produkt o zdefiniowanym składzie. To jednak nie oznacza, że automatycznie możemy swobodnie korzystać z tego rozwiązania w działalności zawodowej (np. wytwarzać i sprzedawać ten produkt). Istnieje wiele czynników, które będą decydowały o tym czy takie rozwiązanie możemy rzeczywiście stosować (np. inne przepisy regulujące takie produkty, ewentualna konieczność uzyskiwania zezwoleń, a nawet prawa wyłączne osób trzecich).
Patent daje nam zupełnie odrębne prawo do pozbawienia innych możliwości korzystania z wynalazku. Inaczej mówiąc, jeśli jesteśmy uprawnionym z patentu na produkt, to na danym terytorium i przez określony czas możemy zabraniać innym wytwarzania i oferowania takiego produktu bez naszej zgody.
Jeden z pierwszych, dobrze udokumentowanych przypadków przyznania prawa takiego jak patent, pochodzi z roku 1421, kiedy to florencki architekt i konstruktor Filippo Brunelleschi otrzymał trzyletni monopol na stosowanie wymyślonego przez siebie podnośnika ułatwiającego transportowanie ciężkich bloków marmuru na pokład statku. Twórca rozwiązania nie chciał go początkowo używać, obawiając się, że natychmiast po tym jak pokaże je publicznie zostanie ono skopiowane przez jego konkurencję. Miejscowe władze uznały jego obawy za uzasadnione, równocześnie dostrzegając, że dla miasta nie jest korzystne, gdy taki wynalazek pozostaje nieurzeczywistniony. Dlatego też Brunelleschiemu przyznano tymczasowy monopol na wyłączne stosowanie wymyślonego przez niego podnośnika. On dostał czas na zarobienie na swoim pomyśle, ale równocześnie inni konstruktorzy mogli to urządzenie obserwować, aby wyznaczonym czasie również je stosować, a nawet, być może, ulepszyć.
Taka wymiana korzyści stanowi do dzisiaj podstawę prawa patentowego. Chodzi w nim o to aby wynalazcy nie ukrywali swoich pomysłów, tylko ujawniali swoje rozwiązania opinii publicznej. W zamian za to mają oni otrzymywać prawo wyłączne na ten wynalazek, który jednak jest ograniczony czasowo i terytorialnie. Po wygaśnięciu patentu, rozwiązanie ma już być swobodnie dostępne dla wszystkich.
Dlatego warunkiem absolutnie koniecznym dla uzyskania patentu jest ujawnienie wynalazku, w sposób wystarczająco szczegółowy tak, aby specjalista w danej dziedzinie był w stanie na podstawie takiego opisu urzeczywistnić wynalazek. Niepełne ujawnienie, zatajenie elementów niezbędnych do realizacji wynalazku, może skutkować w przyszłości nawet unieważnieniem już otrzymanego patentu, jest to więc wymóg, który traktowany jest bardzo poważnie.
Może to mieć również negatywne konsekwencje. Zgłoszenie patentowe po jego złożeniu nie jest jeszcze jawne, ale po upływie 18 miesięcy zostanie opublikowane (chyba, że zgłaszający wycofa je wcześniej). Może to oznaczać, że rozwiązanie zostanie ujawnione publicznie, a mimo to cała procedura (trwająca przecież zwykle kilka lat!) nie zakończy się przyznaniem patentu. Jest to ryzyko, które trzeba uwzględnić jeśli chcemy starać się o takie prawo wyłączne.
Otrzymany w zamian za ujawnienie wynalazku monopol jest pod kilkoma względami ograniczony. Pierwsze ograniczenie dotyczy terytorium. Dla krajowego zgłoszenia patentowego udzielony patent ważny będzie na terytorium tego właśnie kraju, ale poza jego granicami już nie będzie on obowiązywał. Dlatego tak istotne jest, aby przeanalizować jakie mamy plany dotyczące komercyjnego stosowania wynalazku i gdzie spodziewamy się konkurencji. Jeśli w porę nie zabezpieczymy swoich praw na istotnych terytoriach, potem może być już za późno.
Drugie ograniczenie jest czasowe. Maksymalny czas ochrony patentowej to 20 lat. Okres ten jest jednak liczony od daty zgłoszenia, a nie udzielenia patentu. To istotne rozróżnienie, ponieważ, jak wspomniałam wcześniej, procedura badania zgłoszenia patentowego i przyznawania patentu jest stosunkowo skomplikowana i przeważnie długotrwała. To oczywiście nie oznacza, że wynalazek zupełnie nie jest chroniony przez czas od zgłoszenia do udzielenia. Niemniej jednak, w wielu krajach, w tym w Polsce, można dochodzić roszczeń wobec osób naruszających patent krajowy dopiero po uzyskaniu decyzji o udzieleniu. Ponadto, 20-letnia ochrona nie jest automatyczna. Konieczne jest wnoszenie opłat za kolejne okresy ochrony (zwykle co roku), a za każdy kolejny okres opłaty są coraz wyższe.
Niezależnie od otrzymanych opłat, ochrona wygaśnie po upływie 20 lat. Od tej reguły również są wyjątki. W Unii Europejskiej dotyczą one środków leczniczych i środków przeznaczonych do ochrony roślin, dla których przewidziano możliwość (bardzo ograniczoną) przedłużenia ochrony, maksymalnie o 5 kolejnych lat (i ewentualnie jeszcze 6 kolejnych miesięcy dla leków pediatrycznych).
Kolejne ograniczenie dotyczy samego zakresu monopolu. W większości krajów świata ograniczenia te są zbliżone, ale należy pamiętać, że pojawiają się tu jednak pewne różnice.
Patent zasadniczo daje możliwość zakazania innym osobom korzystania z wynalazku bez zgody uprawnionego w sposób zarobkowy lub zawodowy. To oznacza, że patent nie ogranicza stosowania rozwiązania dla celów prywatnych. Przepisy wyłączają zwykle również możliwość naruszenia patentu m.in. przez prowadzenie badań na wynalazku czy wykonywanie doświadczeń, dla dokonania jego oceny, analizy lub nauczania.
Pomimo istnienia wyżej wymienionych ograniczeń, patent może zapewniać istotną przewagę na rynku. Uprawniony z patentu nie musi również samodzielnie zarabiać na swoim rozwiązaniu, bo jedną z możliwości korzystania z wynalazku jest udzielanie innym podmiotom licencji na daną technologię. Złożenie zgłoszenia patentowego może być także kluczowe jeśli staramy się sprzedać swoją technologię lub np. całe przedsiębiorstwo. Dla ewentualnego nabywcy innowacja, która nie jest w żaden sposób chroniona, może być bezwartościowa. W związku z rozwojem technologii, liczba składanych zgłoszeń patentowych z roku na rok rośnie. Według danych Europejskiego Urzędu Patentowego, w 2019 roku złożono tam ponad 181 tysięcy nowych zgłoszeń patentowych. Liczba udzielonych patentów europejskich w tym samym roku przekroczyła 130 tysięcy. W tym samym czasie w naszym kraju patentów polskich udzielono ponad 3 tysiące, a także zwalidowano ponad 13 tysięcy patentów europejskich.
Jakie rozwiązanie może uzyskać ochronę patentową
Ochrona patentowa może dotyczyć jedynie rozwiązań technicznych. Nie udziela się patentów na odkrycia, teorie czy metody matematyczne. Przedmiotem patentu nie może być również produkt o charakterze jedynie estetycznym.
Kolejnymi wyjątkami spod ochrony patentowej są zasady działalności umysłowej lub gospodarczej, zasady gier, programy do maszyn komputerowych (które chronione są na gruncie prawa autorskiego) i sposoby przedstawiania informacji. Urząd Patentowy nie udzieli również ochrony na rozwiązanie, dla którego niemożliwość wykorzystania może być wykazana w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasad nauki (czyli np. perpetuum mobile) czy też na wytwór lub sposób, który w rzeczywistości nie działa tak jak zadeklarowano w zgłoszeniu. Techniczny charakter wynalazku wiąże się także z koniecznością jego przemysłowej stosowalności.
Istnieją ponadto pewne grupy rozwiązań, na które nie udziela się patentów, pomimo ich niekwestionowanego technicznego charakteru. Chodzi tu o wynalazki, których wykorzystywanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami (np. preparat, który umieszczony w samochodzie pozwala zakłócić pomiar prędkości wykonywany przez policję, ale także sposoby klonowania człowieka lub stosowanie embrionów ludzkich do celów przemysłowych lub handlowych i in.). Do grupy wynalazków, na które nie można uzyskać patentu, należą także odmiany roślin i zwierząt oraz czysto biologiczne sposoby hodowli roślin i zwierząt, a także sposoby leczenia i diagnostyki ludzi i zwierząt. Za wynalazek nie może być ponadto uznane ciało ludzkie, ani zwykłe odkrycie jednego z jego elementów, łącznie z sekwencją genów.
Rozwiązanie mające zdolność patentową musi jednak spełniać dodatkowe kryteria. Przede wszystkim musi być nowe. Rozwiązanie jest uważane za nowe jeśli nie zostało wcześniej ujawnione, przed datą zgłoszenia lub pierwszeństwa. Chodzi tutaj o to, aby nie można było uzyskać patentu na coś co jest już znane, np. opatentować sposobu, który był już wcześniej wykorzystywany w danej dziedzinie. To oznacza jednak również, że nie można uzyskać ochrony na rozwiązanie, które wcześniej już udostępniono publicznie, opisano w artykułach, na stronie internetowej, pokazano na targach branżowych itp. I nie ma tu znaczenia czy tego ujawnienia dokonał sam twórca czy ktoś inny. Jedynie nieliczne kraje zapewniają tzw. okres łaski, w którym wcześniejsze ujawnienie, o ile dokonał go sam wynalazca, nie będzie brane pod uwagę. W bardzo wielu krajach, w tym w Polsce, takich wyjątków jednak nie przewidziano. Należy być więc zaplanować zgłoszenie patentowe zanim pokażemy wynalazek jakimkolwiek osobom z zewnątrz (a osoby trzecie, którym z różnych przyczyn chcemy lub musimy pokazać rozwiązanie wcześniej, powinny zostać zobowiązane umową do zachowania tajemnicy). Jeśli zgłoszenie zostało już złożone, wówczas można już publicznie zachwalać swój wynalazek, publikacje po dacie zgłoszenia nie będą mogły bowiem być brane pod uwagę przy ocenie nowości.
Nowość to nie jedyny warunek. Rozwiązanie nie może również wynikać w sposób oczywisty ze znanego stanu techniki. Jeżeli nasze rozwiązanie nie tylko różni się od wcześniej opisanych, ale ponadto zapewnia jakiś nieoczekiwany efekt techniczny (np. nowe połączenie składników okazuje się działać synergicznie), wówczas są duże szanse na uzyskanie ochrony.
Istotna przy planowaniu jest również wiedza o tym jak wygląda procedura uzyskiwania patentu. Tę kwestię jednak wyjaśnię dokładniej w kolejnym wydaniu newslettera.
autorka:
dr Aleksandra Sołyga-Żurek, rzecznik patentowy
Patpol Kancelaria Patentowa Sp. z o.o.
aleksandra.zurek@patpol.pl
Tel. 22 546 91 41
www.patpol.pl
