Zgodnie z obowiązującymi przepisami Ustawy z dnia 22 lipca 2006 roku o paszach (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1149) już od 1 stycznia 2025 r. w Polsce powinien zacząć obowiązywać zakaz wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania w żywieniu zwierząt, w tym też zwierząt domowych, pasz genetycznie zmodyfikowanych oraz organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do użytku paszowego wyrażony w art. 15 ust. 1 pkt. 4 ww. ustawy. Niemniej termin ten może ulec zmianie – w dniu 16 maja 2024 r. opublikowano projekt ustawy o zmianie ustawy o paszach, który przewiduje przesunięcie terminu wejścia w życie zakazu stosowania pasz GMO z 1 stycznia 2025 na 1 stycznia 2030, tj. o 5 lat.
Tło prawne i kontrowersje związane z zakazem stosowania pasz/ karm GMO
Jeśli planowana nowelizacja wejdzie w życie, to dojdzie do szóstego przesunięcia daty początku obowiązywania zakazu wytwarzania i stosowania pasz GMO w Polsce – pierwotnie zakaz miał wejść w życie jeszcze 12 sierpnia 2008 r., niemniej ustawą z dnia 26 czerwca 2008 r. o zmianie ustawy o paszach[1] vacatio legis omawianej regulacji wydłużono do 1 stycznia 2013 r. Następnie nowelizacja z 2012 r. odroczyła termin wejścia w życie do 1 stycznia 2017 r., po czym w 2016 r. wprowadzono kolejną zmianę terminu, tym razem na 1 stycznia 2019 r.[2] Potem data była przesunięta na 1 stycznia 2021 r.[3] ,z kolei na mocy ustawy z dnia 19 listopada 2020 r. o zmianie ustawy o paszach[4] początek obowiązywania zakazu został przełożony na 1 stycznia 2023 r. Finalnie ustawą z dnia 1 grudnia 2022 r. o zmianie ustawy o paszach oraz ustawy o odpadach[5] zakaz odroczono o kolejne dwa lata, tj. do 1 stycznia 2025 r. We wszystkich przypadkach jednym z zasadniczych powodów przedłużania możliwości stosowania GMO w paszach był brak alternatywnych pasz wysokobiałkowych mogących całkowicie zastąpić genetycznie modyfikowaną śrutę sojową.
Warto też wspomnieć o kontrowersjach towarzyszących regulacji zakazującej wytwarzania oraz wprowadzania do obrotu pasz GMO. Po wejściu w życie ustawy o paszach oraz przy okazji pierwszych odroczeń terminu wejścia w życie omawianego zakazu pojawiły się wątpliwości w zakresie jego zgodności z regulacjami unijnymi, a mianowicie rozporządzeniem (WE) nr 1829/2003.[6]
Rozporządzenie nr 1829/2003 nie przewiduje uprawnienia państwa członkowskiego do ograniczenia lub zakazania stosowania pasz (w tym karm) GMO na swoim terenie. Zgodnie z art. 16 tego rozporządzenia wprowadzanie do obrotu oraz przetwarzanie GMO do użytku paszowego lub też pasz/karm zawierających, składających się bądź wyprodukowanych z GMO jest dopuszczalne pod warunkiem, że są one objęte stosownym zezwoleniem. Wspólnotowy Rejestr Zmodyfikowanej Żywności i Pasz prowadzi Komisja Europejska i można go znaleźć na stronie Komisji (https://webgate.ec.europa.eu/dyna2/gm-register/).
Co więcej, zgodnie z art. 17 ust. 1 ww. aktu prawnego w przypadku materiałów paszowych GMO, które nie zostały zatwierdzone podmiot zainteresowany może wystąpić z wnioskiem do właściwego organu krajowego Państwa Członkowskiego o udzielenie zezwolenia na zasadach określonych w rozdziale III rozporządzenia nr 1829/2003 oraz rozporządzeniu wykonawczym Komisji (UE) nr 503/2013[7] w sprawie wniosków o zatwierdzenie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy.
W związku z powyższym polskie przepisy zakazujące stosowania pasz/karm GMO zostały zakwestionowane przez Komisję Europejską, która skierowała do Polski dwa pisma administracyjne oraz opinię na podstawie art. 226 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE), dotyczącą uchybienia zobowiązaniom wynikającym z rozporządzenia nr 1829/2003. Następnie w dniu 21 czerwca 2011 r. Komisja Europejska złożyła przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej skargę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, wnosząc o stwierdzenie uchybienia przez Polskę zobowiązaniom, które ciążą na niej na mocy przepisów rozporządzenia nr 1829/2003, oraz o obciążenie Rzeczypospolitej Polskiej kosztami postępowania.
Wyrokiem z dnia 18 lipca 2013 r., Sprawa C-313/11, Trybunał Sprawiedliwości oddalił skargę Komisji i obciążył ją kosztami postępowania. Można założyć, że nie stwierdzono niezgodności pomiędzy krajowym zakazem stosowania pasz GMO a rozporządzeniem 1829/2003, z wyroku bowiem nie wynikał dla Polski żaden obowiązek nowelizacji prawa krajowego w zakresie dotyczącym pasz genetycznie zmodyfikowanych. W dniu 16 października 2014 r. Komisja zamknęła postępowanie (nr 2006/2455).
W związku z powyższym zakaz pasz GMO w Polsce prędzej lub później wejdzie w życie. Powstaje więc pytanie, jak omawiane ograniczenie wpłynie np. na możliwość importowania, sprzedaży i stosowania w Polsce karm, które zostały legalnie wprowadzone w innym państwie członkowskim UE – krajowa regulacja zakazuje bowiem nie tylko wytwarzania, ale także wprowadzenia do obrotu i stosowania w żywieniu zwierząt pasz GMO.
Zgodnie z zasadą swobodnego przepływu towarów ustanowioną w art. 26 w zw. z art. 28–37 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) zakazane jest stosowanie między państwami członkowskimi ograniczeń ilościowych w przywozie towarów oraz wszelkich środków o skutku równoważnym. Istnieje bardzo ścisły wykaz sytuacji, które pozwalają na wprowadzenie ograniczeń w tym zakresie, takich jak np. ochrona zdrowia publicznego. Materiały paszowe, w tym karmy GMO, przed tym jak zostanie wydane pozwolenie na ich stosowanie, są oceniane m.in. pod kątem bezpieczeństwa i zgodnie z obowiązującymi przepisami nie mogą wywierać szkodliwych skutków dla zdrowia ludzi, zwierząt lub środowiska naturalnego. Zatem nałożenie ograniczenia importowego na takie pasze/ karmy może być wątpliwe pod kątem zgodności z prawem unijnym. Nie można więc wykluczyć, że postępowanie z 2013 r. nie będzie ostatnią sprawą związaną z decyzją o całkowitym zakazie pasz/karm GMO.
Czy wytwórcy pasz są gotowi na całkowitą rezygnację z pasz/karm GMO?
W oparciu o analizę rynkową wydaje się, iż mimo licznych przesunięć na chwilę obecną omawiany zakaz nadal może stanowić spore wyzwanie dla rynku paszowego. Jednym z najbardziej odczuwalnych jego skutków jest potencjalne ryzyko zakłóceń płynności produkcji oraz wzrostu cen zarówno pasz dla zwierząt gospodarskich, jak i produktów odzwierzęcych takich jak np. mięso, mleko czy jaja. Konsekwencje odczują też producenci karm dla zwierząt domowych – część karm zawiera materiały paszowe GMO, ponadto zdecydowana większość ma w składzie produkty odzwierzęce takie jak mięso, nabiał itd.
Powyższe ryzyka wynikają m.in. z braku dostatecznie dobrych alternatywnych źródeł roślinnych, które by cechowały się taką samą wartością odżywczą jak obecnie stosowane surowce GMO i mogłyby zastąpić m.in. wspomnianą wyżej śrutę sojową. Jeszcze jednym aspektem są wyższe koszty wytwarzania materiałów paszowych w jakości bez GMO. Dodatkowo w przypadku np. genetycznie modyfikowanej soi Polska będzie pierwszym krajem w UE, który zakaże jej stosowania, natomiast wytwarzanie tej rośliny w wersji bez GMO nadal wydaje się nie być rozwinięte na skalę pozwalającą zaspokoić potrzeby producentów.
Do takich wniosków doszło też Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a odpowiedzią na potencjalne komplikacje rynkowe stała się propozycja wydłużenia możliwości wytwarzania i stosowania pasz GMO o kolejne 5 lat. W uzasadnieniu do projektu ustawy podniesione zostały takie krytyczne punkty jak np. brak wystarczającej dostępności alternatywnych krajowych surowców wysokobiałkowych umożliwiających wyeliminowanie genetycznie modyfikowanej śruty sojowej z produkcji pasz oraz istotna różnica w wartościach odżywczych w paszach produkowanych z surowców alternatywnych. Wskazuje się, że powyższe może spowodować zakłócenia w dostawach surowców produkcyjnych oraz wzrost cen pasz i produktów odzwierzęcych, co z kolei będzie negatywnie oddziaływać zarówno na konkurencyjność polskich produktów mięsnych i jaj na rynkach zagranicznych, jak i negatywnie wpłynie na sytuacje konsumentów krajowych.[8]
16 maja 2024 r. projekt ustawy został skierowany do konsultacji publicznych, które potrwają do 15 czerwca 2024 r.
Autor: Maria Pawłowska, prawniczka, specjalistka w zakresie prawa żywnościowego i paszowego, KDCP Legal Rutkowski & Wspólnicy
[1] Dz. U. Nr 144, poz. 899
[2] Ustawa z dnia 4 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o paszach (Dz. U. poz. 2034)
[3] Ustawa z dnia 22 listopada 2018 r. o zmianie ustawy o paszach (Dz. U. poz. 2430)
[4] Dz. U. poz. 2175
[5]Dz. U. poz. 2175
[6] Rozporządzenie (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz. U. UE. L. z 2003 r. Nr 268, str. 1 z późn. zm.).
[7] Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 503/2013 z dnia 3 kwietnia 2013 r. w sprawie wniosków o zatwierdzenie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady oraz zmieniające rozporządzenia (WE) nr 641/2004 i (WE) nr 1981/2006 (Dz. U. UE. L. z 2013 r. Nr 157, str. 1).
